Цмок – адна з самых цікавых і загадкавых істот у беларускай міфалогіі. Ён уяўляе сабой магутную істоту, што з’яўляецца ўвасабленнем сіл прыроды і магіі. Цмок лічыцца адначасова ахоўнікам і разбуральнікам, яго вобраз з’яўляецца ў многіх народных паданнях, казках і легендах. Паводле меркаванняў этнографаў, гэтая істота мае глыбокія паганскія карані і можа быць звязаная з дахрысціянскімі ўяўленнямі пра духаў прыроды. Распавядем пра істоту, якая мае разбуральную сілу.

Легенды пра цмокаў вядомыя ва ўсіх рэгіёнах Беларусі. Часцей за ўсё яго прадстаўляюць як вялікага дракона або змеяпадобную істоту з крыламі, магутным хвастом і здольнасцю лятаць. Часам цмок апісваецца як змей, які жыве ў вадаёмах, у той час як паветраны цмок можа лётаць па небе і нават красьці людзей ці жывёлу. Часам цмок мае тры, шэсць, дзевяць ці нават дванаццаць галоў, але найбольш распаўсюджаная версія – з адной вялікай галавой. У адрозненне ад заходнееўрапейскіх драконаў, якія ў асноўным разглядаліся як варожыя чалавеку істоты, беларускі цмок мог дапамагаць людзям, прыносіць багацце або ахоўваць скарбы.

Па памерах цмокі таксама адрозніваюцца: самыя малыя былі велічынёй з некалькі коней, а найбольшыя супернічалі з дамамі. Яны мелі магутныя плаўнікі, зіхатлівую луску, вострыя кіпцюры і нават рогі. Асноўная сіла цмока – вогненнае дыханне, якім ён мог знішчыць не толькі чалавека ці будынак, але і цэлую вёску або горад.

Цмокі маглі жыць у розных месцах: на дне рэк і азёр, у велізарных пячорах пад гарамі або ў глухіх лясах. У некаторых паданнях яны маглі хадзіць на задніх лапах і нават пераўтварацца ў людзей, часам прыкідваючыся мужчынамі, што зачароўвалі дзяўчат. Існуюць легенды, у якіх цмок прымае аблічча чалавека, заводзіць сям’ю і жыве сярод людзей, але начамі вяртае сваю сапраўдную форму. Водныя цмокі часта ахоўвалі схаваныя скарбы або валодалі вялікай сілай над вадой.

Асобнай катэгорыяй былі цмокі, якія маглі прыносіць багацце чалавеку. Лічылася, што калі з такім цмокам заключыць дамову, ён будзе прыносіць золата і каштоўнасці свайму гаспадару, але патрабаваў строгай сакрэтнасці і паслухмянасці. Калі чалавек раскрываў тайну свайго багацця або парушаў умовы, цмок мог пакінуць яго або нават адпомсціць. Некаторыя даследчыкі лічаць, што цмокі мелі выхаваўчую функцыю – яны каралі злых людзей, злыдняў і п’яніц, але не чапалі добрых і сямейных.

У многіх беларускіх паданнях цмок з’яўляецца як істота, якая падпарадкоўваецца магутным чараўнікам ці ведзьмакам. Існавалі легенды, што некаторыя людзі маглі выклікаць цмока для дапамогі ў гаспадарцы, але гэта была вельмі небяспечная справа, бо цмок патрабаваў пастаянных ахвяраў. Яшчэ адным павер’ем было тое, што цмокі маглі ператварацца ў людзей. Яны маглі жыць сярод звычайных людзей, але ўначы вярталіся да свайго сапраўднага выгляду. Гэтае павер’е магло звязвацца з вобразамі чараўнікоў або людзей, якія мелі асаблівыя здольнасці.

Згодна з мясцовымі легендамі, існавала тры віды цмокаў:

  • Хатнія цмокі – прывязваліся да чалавека, жылі побач і прыносілі багацце. Яны дапамагалі гаспадарам у справах, прыносілі золата і каштоўнасці, але патрабавалі падарункаў і ахвяр. Калі іх не задавальнялі, яны маглі пакінуць гаспадара.
  • Лясныя цмокі – шкодзілі людзям, выкрадалі дзяўчат і знішчалі ўраджай. Яны жылі ў лясах, пячорах і балотах, былі агрэсіўнымі і небяспечнымі. Лічылася, што іх маглі падпарадкаваць толькі магутныя чараўнікі.
  • Цмок-валадар – велізарны і магутны, які кіраваў усімі іншымі цмокамі і меў велізарную сілу. Ён быў падобны да царкоўнага бога цмокаў, якому падпарадкоўваліся ўсе астатнія.

Хоць некаторыя цмокі лічыліся добразычлівымі, былі і тыя, хто прыносіў шкоду. У такіх выпадках героі народных казак мусілі змагацца з імі. Часцей за ўсё знішчэнне цмока патрабавала выкарыстання магічнай зброі або ведаў пра яго слабыя месцы. Паводле легендаў, цмокі маглі быць асабліва ўразлівымі да агню, жалеза або спецыяльных загавораў. Часам іх можна было перамагчы, толькі калі знайсці і знішчыць іх сэрца, схаванае ў асобным месцы.

Вобраз цмока застаецца папулярным і ў сучаснай Беларусі. Ён стаў часткай нацыянальнай ідэнтычнасці, выкарыстоўваецца ў мастацтве і літаратуры. Галоўны брэнд Лепельшчыны таксама Цмок!

Уладзімір Караткевіч сцвярджаў, што цмокі жылі менавіта ў Лепельскім возеры: «І яшчэ казалі вальнадумцы, што каб цмокі былі — яны б народ хапалі, лапалі. І гэта ерась! Па-першае, прападобны Амбражэй тых цмокаў закляў, а па-другое, забылі яны, што ніколі ў тыя часы не аддавала Лепельскае возера трупаў.» А тутэйшыя жыхары распавядаюць, што раней на гэтым вадаёме пастаянна знікалі рыбакі, а потым на бераг выкідвала іх перакушаныя напалову чаўны.

Подписаться
Уведомление о
guest
0 комментариев
старее
новее большинство голосов
Inline Feedbacks
View all comments