У гісторыі кожнага народа існуюць творцы, маштаб якіх немагчыма вымераць толькі тыражамі кніг або літаратурнымі прэміямі. Яны становяцца нешта большым — архітэктарамі нацыянальнага духу, захавальнікамі генетычнага кода нацыі. Для Беларусі такім чалавекам, безумоўна, быў (ёсць і будзе?) Уладзімір Сямёнавіч Караткевіч. Яго часта называюць «беларускім Вальтэрам Скотам», «апошнім рамантыкам» і «рыцарам сумлення», але нават гэтыя высокія эпітэты не ахопліваюць усёй велічыні яго постаці. Ён зрабіў тое, што здавалася немагчымым у часы шэрага сацрэалізму: вярнуў беларусам шляхетнасць, пачуццё ўласнага гонару і ўсведамленне таго, што мы — не проста «тутэйшыя», а народ з багатай, драматычнай і велічнай спадчынай.
Жыццёвы шлях пісьменніка пачаўся на берагах Дняпра, у старажытнай Оршы, 26 лістапада 1930 года. Гэты горад стаў для яго не проста месцам нараджэння, а сапраўдным духоўным цэнтрам. Сям’я Караткевіча належала да той інтэлігенцыі, якая нават у складаныя часы захоўвала культурныя традыцыі: бацька працаваў у фінансавых установах, маці была настаўніцай. Аднак найбольшы ўплыў на фармаванне светапогляду маленькага Уладзіміра аказаў яго дзед па маці — Васіль Грынкевіч. Гэты чалавек быў для ўнука жывой кнігай, невычэрпнай крыніцай легенд, паданняў і сямейных гісторый. Менавіта ад дзеда будучы пісьменнік даведаўся пра шляхецкае мінулае свайго роду. Васіль Грынкевіч пасля стаў правобразам многіх герояў у кнігах Караткевіча.
Дзяцінства, напоўненае таямніцамі гісторыі, было гвалтоўна перапынена Другой сусветнай вайной. Эвакуацыя ў далёкую Пермскую вобласць, голад і пастаяннае адчуванне небяспекі пакінулі ў душы падлетка глыбокі шнар, але разам з болем прыйшла і ранняя сталасць. Вайна навучыла Караткевіча цаніць чалавечнасць у самых нялюдскіх умовах. Пазней ён прызнаваўся, што менавіта ў тыя страшныя гады, назіраючы за лёсамі людзей, ён зразумеў, гісторыя — не сухія даты ў падручніках, а жывая плынь чалавечых пакут, надзей і подзвігаў.
Пасля заканчэння вайны і школы лёс прывёў маладога Караткевіча ў Кіеў. Украіна стала для яго другой радзімай, месцам інтэлектуальнага сталення. Вучоба ў Кіеўскім універсітэце імя Тараса Шаўчэнкі дала яму бліскучую філалагічную адукацыю і магчымасць далучыцца да кола вольнадумцаў. Тут ён пачаў пісаць свае першыя вершы. Пасля ўніверсітэта быў перыяд настаўніцтва ў вясковай школе пад Кіевам, а затым і ў роднай Оршы. Гэты досвед працы настаўнікам даў яму разуменне народнага жыцця, фальклору і жывой мовы, якой пасля будуць размаўляць героі яго раманаў.
Уваход Уладзіміра Караткевіча ў беларускую літаратуру канца 50-х – пачатку 60-х гадоў стаў сапраўднай рэвалюцыяй. У той час, калі большасць пісьменнікаў засяроджвалася на тэмах вайны і пасляваеннага аднаўлення вёскі, а гісторыя да 1917 года разглядалася выключна скрозь прызму класавай барацьбы, Караткевіч адкрыў чытачам дзверы ў зусім іншы свет. Ён вярнуў беларусам Вялікае Княства Літоўскае, часы каралёў, магнатаў, паўстанцаў і асветнікаў. Ён фактычна стварыў жанр беларускага гістарычнага дэтэктыва і гістарычнага рамана новага тыпу, дзе захапляльныя прыгоды спалучаліся з глыбокім філасофскім сэнсам.
Адным з самых вядомых твораў, які скалануў літаратурную прастору, стала аповесць «Дзікае паляванне караля Стаха». Гэты твор часта называюць першым беларускім гатычным раманам ці гістарычным дэтэктывам. Сюжэт пераносіць чытача ў канец XIX стагоддзя, у глухі маёнтак Балотныя Яліны, куды трапляе малады фалькларыст Андрэй Беларэцкі. Там ён сустракае апошнюю прадстаўніцу старажытнага роду Надзею Яноўскую, якая памірае ад жаху перад прывідамі мінулага. Аднак за містычнай завесай хаваецца вострая сацыяльная драма. Караткевіч па-майстэрску паказвае, як пад маскай міфаў і забабонаў хаваецца звычайная чалавечая прага нажывы і ўлады. Раман стаў гімнам чалавечай годнасці і рацыянальнага розуму, здольнага перамагчы цемру страху.
Вяршыняй творчасці пісьменніка стала эпапея «Каласы пад сярпом тваім». Гэты раман — не проста апісанне падзей напярэдадні паўстання 1863-1864 гадоў, гэта фундамент нацыянальнай самасвядомасці. Праз вобраз галоўнага героя, князя Алеся Загорскага, Караткевіч намаляваў ідэал беларуса: адукаванага, высакароднага, гуманнага, бясконца адданага свайму народу і гатовага на самаахвяраванне. Назва рамана адсылае да глыбокіх біблейскіх сімвалаў, дзе «каласы» — гэта народ, а «серп» — няўмольная гісторыя або лёс. Кніга паказвае складаны працэс сталення асобы і грамадзяніна, «выхаванне пачуццяў», праз якое праходзіць герой. На жаль, творчы задум аўтара не быў рэалізаваны цалкам з-за ціску савецкай цэнзуры, якая не магла дараваць пісьменніку «залішнюю» сімпатыю да дваранства і адсутнасць класавай нянавісці ў герояў, але нават першая кніга рамана стала кананічнай для беларускай літаратуры.
Яшчэ адным знакавым творам стаў раман «Хрыстос прызямліўся ў Гародні». Гэта, мабыць, самы філасофскі і складаны твор аўтара, які пры жыцці не быў ацэнены па вартасці. Дзеянне адбываецца ў XVI стагоддзі, калі акцёр Юрась Братчык пад прымусам і страхам смерці пагаджаецца іграць ролю Хрыста для натоўпу. Але паступова гульня перарастае ў сапраўдную драму сумлення. Братчык пачынае адчуваць адказнасць за тых, хто паверыў у яго, і праходзіць шлях ад звычайнага чалавека да духоўнага лідара. Гэта глыбокая прытча пра тое, як чалавек становіцца Чалавекам, пра цяжар маральнага выбару і пра тое, што кожны нясе свой крыж. Раман прасякнуты сатырай, горкім гумарам і сур’ёзнымі разважаннямі пра прыроду веры і ўлады.
Уладзімір Караткевіч таксама бліскуча працаваў на стыку часоў, што яскрава праявілася ў рамане «Чорны замак Альшанскі». Тут гісторыя і сучаснасць пераплятаюцца ў адзіны вузел. Галоўны герой, Антон Косміч, спрабуе разгадаць таямніцу старажытнага манускрыпта і знайсці скарбы, схаваныя ў сутарэннях разбуранага замка. Аўтар паказвае, што мінулае ніколі не знікае бясследна. Здрада, учыненая стагоддзі таму, пераклікаецца са здрадай часоў вайны, а высакароднасць продкаў знаходзіць водгук у сэрцах нашчадкаў. Гэты твор — напамін пра тое, што зло не мае тэрміну даўнасці, а адказнасць за свае ўчынкі ляжыць на кожным пакаленні.
Асобнае месца ў спадчыне Караткевіча займае кніга нарысаў «Зямля пад белымі крыламі». Першапачаткова напісаная для ўкраінскага чытача, яна стала сапраўднай энцыклапедыяй беларускай душы. З неверагоднай пяшчотай і любоўю пісьменнік апісвае беларускую прыроду, гарады, вёскі, характар людзей і іх звычаі. Менавіта дзякуючы гэтаму твору ў нашай свядомасці замацаваўся паэтычны вобраз Беларусі як «зямлі пад белымі крыламі» буслоў. Гэта кніга вучыць любіць сваё, бачыць прыгажосць у звыклым і ганарыцца тым, што мы жывем на гэтай зямлі.
Аднак творчы шлях Уладзіміра Караткевіча не быў усланы ружамі. Ён быў «нязручным» пісьменнікам для савецкай сістэмы. Яго метадычна і бязлітасна цэнзуравалі. Фільмы па яго сцэнарыях клаліся «на паліцу», рукапісы рэзаліся рэдактарамі, але ён не зламаўся. Яго крэда «Рабі нечаканае, рабі, як не бывае, рабі, як не робіць ніхто, – і тады пераможаш» стала дэвізам яго жыцця.
Сучаснікі ўспамінаюць Караткевіча як чалавека-свята. Ён валодаў неверагодным асабістым абаяннем, быў душой любой кампаніі, цудоўным спеваком і апавядальнікам. Ён бясконца любіў падарожнічаць па Беларусі, ведаў кожны яе куток, кожную сцяжынку. Побач з ім заўсёды была яго жонка Валянціна, якая стала яго анёлам-ахоўнікам, музай і самым адданым сябрам. Яе заўчасная смерць у 1983 годзе стала для пісьменніка фатальным ударам, ад якога ён так і не змог акрыяць. Уладзімір Караткевіч пайшоў з жыцця 25 ліпеня 1984 года, пражыўшы ўсяго 53 гады, але пакінуўшы пасля сябе спадчыну, якой хапіла б на некалькі жыццяў.
Значэнне Уладзіміра Караткевіча для беларускай культуры немагчыма пераацаніць. Ён стаў тым творцам, які змяніў самаўспрыманне нацыі. Ён паказаў, што беларуская гісторыя гэта не толькі «саха і каса», але і рыцарскія даспехі, велічныя замкі, высокае мастацтва і еўрапейская асвечанасць. Яго мова, багатая, мілагучная, насычаная гістарызмамі і дыялектызмамі, даказала, што па-беларуску можна ствараць высокую інтэлектуальную літаратуру.
Чытаць Караткевіча сёння — значыць адкрываць для сябе Беларусь наноў. Ён стварыў высокі міф пра Беларусь, які стаў рэальнасцю для мільёнаў чытачоў. «Быў. Ёсць. Буду» — гэтыя радкі з яго верша сталі прарочымі. Пакуль жыве беларускае слова, пакуль стаяць на нашай зямлі старажытныя храмы і замкі, пакуль шумяць пушчы і цякуць рэкі, Уладзімір Караткевіч будзе жыць разам з імі, застаючыся вечным вандроўнікам і нязменным вартаўніком нашага сумлення.
Natatnik
