Мікалай Судзілоўскі – адна з выбітных і адначасова малавядомых постацей у беларускай гісторыі. Рэвалюцыянер, навуковец, лекар, дыпламат і вандроўнік, ён прайшоў шлях ад беларускага шляхціча да першага прэзідэнта Сената Гавайскіх астравоў. Яго жыццё – гэта гісторыя чалавека, які пастаянна шукаў праўду і змагаўся за справядлівасць у розных частках свету.
Мікалай Судзілоўскі нарадзіўся 15 снежня 1850 года ў Магілёве, у шляхецкай сям’і. Бацька, Канстанцін Судзілоўскі, працаваў сакратаром Магілёўскай палаты цывільнага і крымінальнага суда, а маці паходзіла з інтэлігентнага роду.
У сям’і было васьмёра дзяцей, і Мікалай быў старэйшым. Ён атрымаў добрую хатнюю адукацыю і праявіў здольнасці да прыродазнаўчых навук, асабліва да хіміі і медыцыны. Вучыўся ў Магілёўскай мужчынскай гімназіі, дзе ўжо ў раннія гады зацікавіўся ідэямі народніцтва і сацыяльнай справядлівасці. Пасля заканчэння гімназіі ў 1868 годзе ён паступіў на медыцынскі факультэт Кіеўскага ўніверсітэта. У Кіеве Мікалай не толькі займаўся навукай, але і далучыўся да рэвалюцыйнага руху. Ён стаў адным з арганізатараў студэнцкага народніцкага гуртка, які распаўсюджваў ідэі сацыяльнага вызвалення і змен у грамадстве.
За ўдзел у падпольнай дзейнасці Судзілоўскі быў вымушаны пакінуць Кіеў і працягнуць навучанне ў Санкт-Пецярбургскім універсітэце. Аднак ціск з боку царскіх уладаў прымусіў яго шукаць новыя шляхі для рэалізацыі сваіх ідэй. У 1874 годзе Судзілоўскі быў вымушаны эміграваць, ратуючыся ад арышту. Ён апынуўся ў Румыніі, дзе паступіў у Бухарэсцкі ўніверсітэт. Там ён працягнуў вывучэнне медыцыны і атрымаў ступень доктара медыцынскіх навук у 1877 годзе.
Падчас Руска-турэцкай вайны ён працаваў ваенным лекарам у балгарскіх апалчэнцаў, што дазволіла яму на ўласныя вочы пабачыць жорсткасць вайны і цяжкі лёс простых людзей. Пасля вайны ён жыў у розных краінах Еўропы – у Швейцарыі, Францыі і Англіі. Тут ён працягнуў навуковыя даследаванні і актыўна займаўся рэвалюцыйнай дзейнасцю. Судзілоўскі авалодаў васьмю еўрапейскімі мовамі, а таксама японскай і кітайскай, што дазваляла яму лёгка наладжваць кантакты з прадстаўнікамі розных культур. Аднак у Еўропе яго пераследвалі царскія агенты, таму ён вырашыў з’ехаць яшчэ далей – у Амерыку.
У 1892 годзе Судзілоўскі пераехаў на Гавайскія астравы, дзе пачаў новую старонку свайго жыцця. Тут ён стаў вядомы пад імем Нікалас Русель. Ён хутка заваяваў аўтарытэт у мясцовых жыхароў, бо быў не толькі выдатным лекарам, але і чалавекам, які актыўна змагаўся за іх правы. У той час Гаваі знаходзіліся пад пагрозай анексіі з боку ЗША, і Судзілоўскі ўзяў удзел у абароне незалежнасці каралеўства.
У 1901 годзе яго абралі прэзідэнтам Сената Гавайскіх астравоў. Гэта быў беспрэцэдэнтны выпадак у гісторыі – першы еўрапеец на такой высокай пасадзе ў акіянскай дзяржаве. Судзілоўскі праводзіў рэформы ў сферы адукацыі, медыцыны і дзяржаўнага кіравання. Аднак у 1898 годзе ЗША анексавалі Гаваі, што стала канцом яго палітычнай кар’еры на астравах. Судзілоўскі вымушаны быў пакінуць Гаваі і шукаць новае месца для сваёй дзейнасці.
Пасля выезду з Гаваяў Судзілоўскі апынуўся ў Японіі. Там ён быў членам некалькіх навуковых таварыстваў, працаваў у галіне медыцыны, хіміі, біялогіі і аграноміі. Але галоўнай мэтай яго жыцця заставалася барацьба за справядлівасць і вызваленне народаў ад прыгнёту. У Японіі ён наладжваў кантакты з рэвалюцыйнымі дзеячамі Расіі, Кітая і іншых краін.
У пачатку 1920-х гадоў Судзілоўскі пераехаў у Кітай, дзе працягваў займацца навуковымі даследаваннямі і медыцынскай практыкай. Ён шмат працаваў у сферы этнаграфіі і вывучаў культуры азіяцкіх народаў. Судзілоўскі цікавіўся жыццём у СССР і ў Беларусі. Сваякі і сябры клікалі Мікалая вярнуцца на Радзіму. «Наспеў час, калі мне пара скончыць сваё кругасветнае вандраванне вяртаннем дадому…» – пісаў ён. Рыхтуючыся да ад’езду, Судзілоўскі нават планаваў напісаць што-небудзь для беларускага часопіса «Полымя», якому некалі абяцаў артыкул. Але не паспеў…
Мікалай Судзілоўскі памёр 30 красавіка 1930 года ў кітайскім горадзе Чунцын. Ён застаўся ў гісторыі як першы і адзіны еўрапеец, які стаў прэзідэнтам Сената Гавайскіх астравоў.
Мікалай Судзілоўскі быў сапраўдным грамадзянінам свету – чалавекам, які не баяўся перашкод і заўсёды імкнуўся змяняць жыццё людзей да лепшага. Яго імя варта памятаць не толькі як аднаго з самых незвычайных рэвалюцыянераў, але і як вучонага, дыпламата і змагара за справядлівасць.
