Калі група беларускіх журналістаў прыехала ў Варшаву, валанцёр Марына ў першую чаргу спытала, ці ёсць хто з Берасця. Калі яна ж знаёміла нас з чачэнкай Хэдай, паказала рукой на нас: «А вось гэтыя людзі з Брэста». Хэда ў адказ усміхнулася, быццам пазнала даўніх знаёмых.
Актыўныя чачэнскія жанчыны, што жывуць у Варшаве, стварылі чат пад назвай “Брэст – гэта сіла”. Ініцыятыва Марыны, што займаецца сацыялізацыяй і інтэграцыяй чачэнскіх дзяцей, носіць імя “Дзеці з вакзала Брэст”. У формуле знаёмства з бежанцам заўсёды прысутнічае інфармацыя, колькі часу ён правёў на берасцейскім вакзале і з якой спробы змог перайсці мяжу.
Наш горад сустракаў транзітных мігрантаў у лепшым выпадку абыякава, але ўсё роўна стаў важнай кропкай адліку ў іх біяграфіі. Мы парадніліся. А далейшым лёсам радні прынята цікавіцца.
Недавер
Ва ўсіх нашых размовах пра чачэнскіх бежанцаў абавязкова прысутнічае сумненне, ці сапраўды гэтыя людзі такія ахвяры кадыраўскага рэжыму, за якіх сябе выдаюць. Ці сапраўды іх жыццю нешта пагражае, як дэкларуюць яны польскім памежнікам.
Мы не верым, а таму не можам паўнацэнна суперажываць. Падобныя маральныя дылемы маюць і польскія актывісты. Напрыклад, адзін з нашых суразмоўнікаў з праваабарончай арганізацыі між іншым сказаў: “Для мяне асабіста гэта таксама пытанне, колькі там бежанцаў, якім пагражае жыццё”. Усе разумеюць, што такіх няшмат.
Пытанне толькі, што гэта мяняе. Настаўніца і валанцёрка Марына Хула, якая падтрымлівае каўказскіх бежанцаў у Польшчы яшчэ з часоў другой чачэнскай вайны і якая амаль што жыла з імі на берасцейскім вакзале падчас мінулагодняга мігранцкага крызісу, нават ведаючы праўду, становіцца на бок іншаземцаў.
‒ Калі знаёмішся з гэтымі людзьмі блізка – я зусім не кажу гэта ў нейкім негатыўным сэнсе, — то аказваецца, што тыя гісторыі, што яны расказваюць у інтэрв’ю – абсалютна іншыя. Падам адзін прыклад. Сям’я, якая зараз тут са мной. У Берасці я думала: “Якая цудоўная сям’я! Як яны любяць адзін аднаго! Дзеці, муж і жонка – проста цуд!” Пасля яны сюды перайшлі, прайшло паўтара года. І была версія, што яго пераследуюць кадыраўцы, што ён ахвяра катаванняў. Што ён спачатку хаваўся ў Расіі, але гэта не дапамагло, і яго там знайшлі, таму яны павінны былі пераехаць сюды (у Польшчу. – Аўт.). Тое, што ён ахвяра катаванняў – гэта праўда, але як у сапраўднасці выглядае гэтая гісторыя. Ён жудасны наркаман, закончаны. Ён здзекваўся з жонкі страшна ў Чачні, і гэта жонка сказала: “А можа, паедзем у Еўропу? Можа, ты там зменішся?” – распавядае Марына.
Еўропа, натуральна, не вылечыла чалавека ад нарказалежнасці, ён, наадварот, зусім перастаў выходзіць з каматозу. А жанчына не можа вярнуцца дадому, бо яго сям’я згодна з чачэнскімі законамі патрабуе аддаць супольных дзяцей ім. Але ва ўсім гэтым ёсць і станоўчы момант. Аднойчы, калі муж-наркаман за раз спусціў месячную кампенсацыю на здым жытла, яна папросту выклікала міліцыю. Ніколі яна не магла б зрабіць гэтак на радзіме. А значыць, лёсы і жыцці ратуюцца не толькі ў ваенны час, як тое адназначна прадугледжана міжнародным заканадаўствам па пытаннях бежанства. Марына так рэзюмуе свае назіранні:
‒ Гэтыя людзі не падманваюць – яны проста ратуюць сваіх дзяцей. Ёсць ахвяры катаванняў, ёсць гомасэксуалы, ёсць жанчыны, якія збягаюць ад сваіх мужоў-садыстаў, ад дамашняга гвалту, ёсць сем’і, якія вязуць дзяцей ці мужоў на лячэнне, ёсць людзі, у якіх там няма нічога і якіх за горла бярэ карупцыя. Вельмі розныя прычыны, і, на жаль, вельмі нямногія з іх трапляюць пад абзац Жэнеўскай канвенцыі, якая дазволіла б гэтым людзям атрымаць статус бежанца тут, у Польшчы.
Марына Хула асабліва апекуецца адзінокімі маці, што збеглі ад дамашняга гвалту. Ні адна з такіх жанчын пакуль не атрымала абароны. Вычэрпваючы ўсе варыянты абскарджванняў адмовы ў Польшчы, яны едуць у Германію, каб пачаць усё спачатку. Еўрапейскае жыццё для іх, як і пераважнай большасці іншых чачэнскіх бежанцаў, ператвараецца проста ў расцягванне часу.
Надзея
Аб вяртанні дадому і думаць не можа, напрыклад, Мілана, маці пяцярых дзяцей. Яе стаж знаходжання на берасцейскім вакзале – два месяцы. Два месяцы страху, што муж або нехта з яго сям’і прыедзе па дзяцей. Два месяцы дзённага блукання па горадзе і вяртання на вакзал, калі сцямнее. Напэўна, гэта даўжэйшыя два месяцы, чым нехта з нас можа ўявіць.
Але калі спытаць Мілану, пра што ёй успамінаць найцяжэй, то яна скажа не пра вакзал. Яна скажа пра сваё мінулае жыццё, бяспраўны статус кінутай жанчыны ў Чачні і здзекі над дзецьмі з боку мужа, што і прымусіла яе фактычна скрасці іх і, прыхапіўшы грошы адно на дарогу да Берасця, шукаць паратунку ў Еўропе:
‒ Самае чорнае было, калі мне дзяцей не аддавалі, і ім жыць не давалі – над імі здзекваліся. Вось што самае чорнае. Але на вакзале цяжка было. Грошай у нас не было, дзеці галадалі. Часам нават не дазвалялі дзецям схадзіць у туалет, грошы калі заканчваліся. Былі добрыя вельмі (людзі. – Аўт.), былі дрэнныя. Як усюды.
Купляць хоць нейкую ежу Мілана магла дзякуючы перыядычнай падтрымцы нямецкіх чачэнцаў, чужых людзей. Са сваёй раднёй адзінокая маці не падтрымлівае адносін па прычынах бяспекі. Нават у Польшчы яна працягвае баяцца.
Яе прашэнне пра міжнародную абарону пакуль знаходзіцца на разглядзе, і Мілана не хоча нават думаць пра тое, што будзе, калі ёй адмовяць.
Палітыка
І ўсё-такі чаму Польшча не хоча бачыць у сябе бежанцаў, у тым ліку чачэнскіх? Праваабаронца з Хельсінскага фонду па правах чалавека Яцэк Бялас мяркуе, што прычына можа быць як ва ўласным нежаданні дзяржавы мець лішнія клопаты, гэтак і ў негалосным рашэнні ЕС спыніць плынь мігрантаў. Ніхто не ведае гэтага, акрамя саміх палітыкаў.
А з палітыкамі справы цікавыя. Новы польскі ўрад актыўна выкарыстоўвае бежанцкую тэму дзеля палітычнага майнінгу, даводзячы, што ад бежанцаў сыходзіць пагроза, якую можа ліквідаваць толькі актуальнае кіраўніцтва краіны. Гэтакі fear managment у дзеянні.
На пальцах гэтыя механізмы добра тлумачыць яшчэ адна валанцёрка Марыся Зланкевіч. Фундацыя “Польская гасціннасць”, дзе дзяўчына актыўна працуе ад заснавання, якраз займаецца не толькі дапамогай бежанцам, а таксама інфармацыйнай працай сярод польскага грамадства. Марыся кажа, што калі яшчэ тры гады таму амаль тры чвэрці палякаў выступалі за прыём чужаземцаў у сваёй краіне, то з прыходам да ўлады партыі “Права і справядлівасць” (ПІС), якая выкарыстоўвае супрацьбежанцкую рыторыку, большасць схільная адмовіць у гасціннасці. “Крызіс прыняцця бежанцаў наступае не тады, калі ёсць тэракты, а толькі тады, калі палітыкі пра тое гавораць. Гэта выразна відаць у статыстыцы”, — сведчыць Марыся Зланкевіч. Мова варожасці, ініцыяваная палітыкамі, выліваецца ў злачынствы і правапарушэнні на міжнацыянальнай глебе. Пра гэта таксама сведчыць афіцыйная статыстыка: пасля 2015 года, тобок змены ўрада, колькасць нападаў на чужаземцаў павялічылася.
Сітуацыю, як могуць, ратуюць самі валанцёры. У інфармацыйных кампаніях нагадваюць суайчыннікам пра тое, што Польшча – усё ж гасцінная краіна, а ў непасрэднай працы з бежанцамі згладжваюць вуглы грамадскага непрыняцця. “Пытанне бежанцаў вельмі палітызаванае, — кажа Марыся. – Але хто супраць палітыкаў, тыя вельмі хочуць дапамагаць бежанцам. Нам нават не патрэбная рэклама – настолькі вялікую рэкламу ўвесь час робяць нам палітыкі”.
Інтэграцыя
Яшчэ можна пачуць, як чачэнскіх бежанцаў (ды і ўвогуле мусульман) абвінавачваюць у нежаданні інтэгравацца ў мясцовае грамадства.
Мы ўжо зразумелі, што з-за палітычнай рыторыкі інтэгравацца не хочуць і самі палякі. Дададзім сюды не надта інтэнсіўнае выкладанне польскай мовы ў бежанцкіх асяродках і ізаляванае размяшчэнне саміх асяродкаў. Але найлепей аб праблеме інтэграцыі кажа бежанец, які жыве ў Польшчы з часоў другой чачэнскай вайны. Чачэнцы не кідаюцца з імпэтам вучыць мову і культуру новай краіны, бо далёка не ўпэўненыя, што яна збіраецца іх прытуліць. У гэта лёгка верыш, калі глядзіш афіцыйныя лічбы. У мінулым годзе статус бежанца ў Польшчы запытала 3,5 тысячы грамадзян РФ (70% ад агульнай колькасці заяў), і толькі 87 асоб яго атрымалі. Яшчэ 1,4 тысячы замежнікаў адразу паехалі ў Нямеччыну. Па законе ЕС, такіх мігрантаў высылаюць спачатку ў закрыты лагер у Польшчы (дэ-факта гэта турма), пасля хутка выдаюць ім адмовы па бежанцкім запыце і дэпартуюць на радзіму. Так што тыя, каму сапраўды пагражае нешта дома, усё такі пасля пераходу берасцейскай мяжы застаюцца ў Польшчы дысцыплінавана чакаць рашэння. Занадта шмат пастаўлена на карту, каб рызыкаваць.
Аб жыцці чачэнскіх бежанцаў у Польшчы можна было б расказаць яшчэ шмат рэчаў. Прывесці лічбы грашовай дапамогі на сям’ю – каб было зразумела, што на такой дапамозе не пражывеш, не працуючы. Расказаць пра механізм аказання медыцынскай дапамогі – каб пераканацца, што і тут яны мала выйгралі. Але ўжо і так бачна, што тым з іх, хто шукаў адно дабрабыту, ёсць нагода для расчаравання. Але ўсе нашыя субяседнікі шукалі бяспекі, і яны ўдзячныя нават за свой цяперашні падважаны стан.
Яны памятаюць Берасце і берасцейскі вакзал, але не хацелі б трапіць на яго другі раз – едучы, як кажуць палякі, з повротэм. Таму што вяртацца можна будзе, толькі калі на радзіме нешта зменіцца.
Знаёмае чаканне, праўда?
Матэрыял быў падрыхтаваны пры экспертным і інфармацыйным садзейнічанні ПІУ «Цэнтр падтрымкі бежанцаў«.
Фота аўтара
